In de maatschappelijke discussie rondom ‘voltooid leven’ wordt nadruk gelegd op de autonomie en de zelfbeschikking van de mens. De bijbel beschrijft de mens niet als autonoom, maar als relationeel wezen. Het menselijk leven staat in relatie tot God als Schepper. En ieder mens maakt deel uit van een gemeenschap en is aangewezen op samen leven met anderen.
Dit geldt ook voor de ouder wordende mens, ook als hij het gevoel heeft niet meer van nut te zijn of een actieve rol te kunnen spelen in de samenleving. Een mens is geen geïsoleerd wezen. Maar een groot probleem van oudere mensen in onze tijd is eenzaamheid. En het voorkomen van eenzaamheid kan een belangrijke bijdrage leveren aan een positief levensgevoel van oudere mensen.
Esmé Wiegman vertelt hierover in ‘Ben ik nog wel waardevol?’. Want naast de discussie rondom ‘voltooid leven’ is er de afgelopen tijd ook aandacht voor ‘waardig leven’ en ‘waardig ouder worden’. En dit sluit aan bij een bijbels mensbeeld dat uitgaat van de waarde van een mens ongeacht zijn prestaties.
1. Gesprek over (on)voltooid leven
2. Samenvatting van het gesprek met Esmé Wiegman: Ben ik nog wel waardevol?
“Schrik niet van de vragen die aan het einde van een leven naar boven komen; dit is heel natuurlijk.” Esmé Wiegman is in gesprek met Maaike Oosten en geeft advies aan werkers in de kerk als zij binnenstappen bij iemand die eigenlijk wel ‘klaar’ is met het leven. “Stap met een luisterhouding binnen en zet je voelsprieten uit zodat je kan aansluiten op de signalen” zegt ze, “om op die manier een basishouding voor het gesprek te hebben.” Het is volgens haar belangrijk om door te vragen. “Luister om te begrijpen. Niet zozeer om antwoorden te geven… laat staan oordelen of adviezen te geven, maar luister! Zo’n luisterhouding zorgt ervoor dat de ander zich gezien en gehoord voelt… en getroost; heel belangrijk. En vraag door om een beeld te krijgen van wie er voor je zit. Iemand van 80 jaar heeft enorme levenservaring en een enorme levensgeschiedenis. Maak zichtbaar wat dit leven was en welke betekenis dit had. Dan kun je hierop voortborduren wat betreft de toekomst.” En Esmé zegt verder: “Wees ook niet bang voor zo’n gesprek. Denk niet: ‘Als ik mee ga in het gesprek, stimuleer ik iemand misschien wel in die doodswens’. Integendeel, juist door het bespreekbaar te maken geef je lucht en ruimte.” En ze adviseert om er nog eens naar terug te vragen: ‘hoe is het nu?’, om mensen daarin verder te helpen.
“Door de discussies in de maatschappij word je als christen uitgedaagd om stelling te nemen en standpunten innemen is belangrijk voor het publieke debat. Maar op het moment dat jij je weer verplaatst naar de situatie, en het gesprek één op één in een pastorale relatie, dan gaat het niet om de publieke en maatschappelijke discussies maar om de vragen van die persoon. En het is mooi dat de Bijbel ook ruimte geeft aan deze vragen: over het bestaan en het lijden en de zin van het lijden en of het leven ook maar niet eens klaar moet zijn…”, zegt Esmé. Iets van autonomie is een heel bijbels principe, volgens haar: “Je bent als mens zo geschapen dat je zelf verantwoordelijkheid draagt voor je leven maar hoe geef je die verantwoordelijkheid vorm in relatie tot God en je naaste… daar ligt de uitdaging. En hoe ga je daar in een pastorale relatie mee om. En juist voor dit pastorale gesprek moet ruimte zijn binnen de kerk; voor onze worsteling met het leven dat gebroken is en: hoe kom ik tot overgave en tot de uitspraak dat mijn tijd in Gods hand is… Dat is een geweldige levenskunst waarin we elkaar moeten helpen oefenen.” Het voltooid leven debat in de samenleving gaat meer over het onvoltooide, vindt Esmé: “Worstelingen met eenzaamheid, gebrek aan betekenis en niet afhankelijk willen worden… Het gevoel is: ‘mijn leven is klaar’ maar ik ben nog gezond en het leven gaat door; hoe breng ik dat samen?!” Ze zegt: “De oude Simeon is een mooi voorbeeld van echt voltooid leven. ‘Nu kan ik heengaan’, zegt hij als hij Jezus heeft gezien. Nu is mijn leven voltooid. We weten niet wanneer hij gestorven is maar het is mooi hoe hij rust vindt! Als je hoort: ‘Ik zou het niet erg vinden als ik vanavond niet meer wakker zou worden’, klinkt daar de wens door om God te ontmoeten. Hoe mooi en begrijpelijk is dat verlangen, hoe mooi om dat te kunnen bevestigen en tegelijkertijd te kunnen zeggen: maar wat fijn dat u er nog bent!”
3. Feiten en cijfers
Voltooid leven
De Commissie Schnabel rapporteerde een paar jaar geleden dat het thema voltooid leven waarschijnlijk slechts bij een kleine groep mensen speelt. Lees hier meer over de uitkomsten van dat onderzoek.
Recent zijn de uitkomsten van het onderzoek in opdracht van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) gepubliceerd. Daaruit blijkt dat ongeveer 0,18 procent van alle 55-plussers een wens heeft tot levensbeëindiging. Dat zijn iets meer dan 10.000 mensen, die niet ernstig ziek zijn. Ruim een derde van hen zou graag hulp bij zelfdoding krijgen. Twee derde wil het leven zelf beëindigen.
Klik hier om meer te lezen over het betreffende onderzoek.
Euthanasie
Het aantal euthanasiemeldingen is de afgelopen jaren gestegen. In 2010 werden er 3136 meldingen gemaakt van euthanasie en hulp bij zelfdoding. In 2012 waren er 4188 meldingen en in 2015 werd 5516 keer melding gemaakt van euthanasie. Een duidelijke stijging. Wat opvalt, is dat het in zeven op de tien gevallen gaat om mensen die kanker hebben. Daarnaast zien we door de jaren heen een stijging van de euthanasiecijfers bij mensen met dementie en psychiatrische patiënten. (Bron: NPV Zorg)
In december 2019 publiceerde het CBS cijfers over de acceptatie van euthanasie. Rond voltooid leven valt het op dat meer dan de helft van de Nederlanders euthanasie mogelijk wil maken voor wie vindt dat het leven voltooid is. Bekijk het filmpje voor een samenvatting van het onderzoek of klik hier om meer te lezen.
4. Achtergrondinformatie
We delen hieronder een aantal programma’s om verder na te denken over het thema (on)voltooid leven. Om deze video’s te kunnen bekijken moet eerst een (gratis) account aangemaakt worden voor ons mediaplatform Beleefmee.
Denk eens mee – Wanneer is uw leven voltooid?
Steeds vaker kiezen mensen er voor om zelf te bepalen wanneer hun leven voltooid is. De vanzelfsprekendheid dat leven en sterven in Gods hand zijn, lijkt voorbij. Hoe spreken de bijbel en de christelijke traditie over het leven van mensen? Gretha Houweling, Gerrit Glas en Harm Prins vertellen hoe zij erover denken als het einde zou naderen. Deze aflevering van ‘Denk eens mee…’ nodigt u uit eens van gedachten te wisselen zonder direct een mening te hoeven hebben of oplossingen te kunnen vinden voor deze persoonlijke en vaak moeilijke vragen bij dit onderwerp.
Voltooid leven – Prof. G.C. den Hertog
Het is volbracht, het doel is bereikt en het Goddelijk heilsplan is voltooid! Als wij de term ‘voltooid leven’ gebruiken, bedenk dan dat er maar één leven in deze wereld was dat ‘voltooid leven’ heeft mogen heten: het leven van onze Here Jezus Christus. Een groot verschil met de woorden ‘Ik wil niet verder, het is genoeg’ en het zelfbeschikkingsrecht. Met die uitleg begint prof. dr. G.C. den Hertog zijn lezing waarin hij de pijnpunten van de huidige discussie benoemt, onze moeiten met deze vragen bespreekt, welke weg de Bijbel wijst en hoe we vandaar uit in de samenleving kunnen staan.
Voltooid leven stelt christenen voor een taak – Prof. Dr. M. Verkerk
Voltooid leven is een problematiek die mensen ongelooflijk diep raakt. Het gaat om de wezenlijke vraag: waarom besta je? En: Wat is de zin van je leven? Er zijn in Nederland mensen die vinden dat hun leven voltooid is en die graag hulp ontvangen om een einde aan hun leven te maken. Prof. Maarten Verkerk gaat in op de vraag: ‘Wat is voltooid leven?’ en geeft enkele pastorale overwegingen.
De winst van het sterven – Prof. J. Kamphuis
Het sterven is een scheiding van lichaam en ziel. En de ziel wordt opgenomen in de ‘eeuwige (feest)tenten’ want de Here waakt over zijn kinderen. Daarom is het sterven geen eenzame weg. Een escorte vanuit de hemel brengt zijn kind naar boven, in Abrahams schoot. De gemeenschap van het verbond gaat door en veel heerlijker dan dat wij ons kunnen voorstellen. Omdat we bij God thuis mogen zijn!
Oog voor het leven, medische ethiek in bijbels licht – mr. D.J.H. van Dijk
Diederik van Dijk houdt zich intensief bezig met zorg en medische ethiek, waardoor hij goed op de hoogte is van alle ontwikkelingen. Hij staat en gaat voor de Bijbelse notie van de beschermwaardigheid van het leven in alle stadia daarvan. “Het leven is een uniek geschenk. Ik vind het een voorrecht om dit met passie uit te dragen”, laat de NPV-directeur weten.
Betekenis- en zinvol leven – ds. H. Schipper
Een mooi en aansprekend betoog van ds. Hans Schipper over betekenisvol en zinvol leven.
“Als je geleerd hebt met vertrouwen in het leven te staan dan is dat bij het verwerken van het loslaten een hele grote steun”, zegt ds. Schipper. “Je mag er zijn: Ik ben als mens de moeite waard!”
5. Handvatten
Levensboek
Esmé Wiegman geeft in het interview een concreet handvat met haar verwijzing naar het maken van een levensboek. Meer hierover kun je lezen via deze links:
Je geschiedenis gaat leven door een levensboek
Leestip: Voltooid leven
Voltooid leven, over leven en willen sterven (Els van Wijngaarden) – bekijk hier een boekvoorbeeld.
In Voltooid leven spreekt Els van Wijngaarden met ouderen die hun leven ‘voltooid’ achten. Hoewel ze niet terminaal of psychiatrisch ziek zijn, lijden ze aan het leven en hebben ze het gevoel dat ze domweg zitten te wachten op de dood. De oorzaken zijn uiteenlopend: soms lukt het hun niet meer om echt verbinding te maken met de personen om hen heen, alsof ze door een omgekeerde verrekijker naar de wereld kijken. Sommigen voelen zich uitgerangeerd: het leven gaat door, maar zij staan aan de zijlijn. Anderen vrezen vooral hun onafhankelijkheid te verliezen. Er zit voor hen maar één ding op: de controle terugpakken. Het zelfverkozen levenseinde als vlucht vooruit. Van Wijngaarden sprak uitvoerig met hen over herinneringen, spijt en tevredenheid, twijfels, hoop, tragiek en dilemma’s – en over hun wens om te sterven. In dit boek stelt ze vragen die horen tot de meest elementaire van ons bestaan: wat is een goed leven, en wanneer is dat voltooid? En hoe gaan we, als individu en als samenleving, om met ouderdom en de dood?
Filmtip; Amour
Een close-up portret van een echtpaar op leeftijd, Anne en Georges, dat onafwendbaar met de dood in aanraking zal komen en voor wie de wereld steeds kleiner wordt. Uiteindelijk is deze gereduceerd tot de vierkante meters van de slaapkamer.
De film stelt confronterende vragen: Wat gebeurt er precies, wanneer ziekte toeslaat en de dood dichterbij sluipt? Wat blijft er nog over van liefde, verbondenheid en identiteit? Anne wordt steeds hulpbehoevender en angstiger. Georges heeft beloofd tot het eind voor haar te zorgen, maar die taak vergt een enorm incasseringsvermogen en stuit op onbegrip van zijn dochter. Op het filmfestival van Cannes werd Amour bekroond met de Gouden Palm.
6. Ervaringsverhaal: Niet zeuren, maar doorgaan
Het is niet de agenda die bepaalt hoe haar dag eruit ziet, het is haar lijf. De keuzes die ze maakt zijn afhankelijk van hoe zij zich voelt. En Anke Bosma voelt zich op dit moment goed. Al weet zij dat ze mogelijk niet lang meer te leven heeft…
Doordat ze steeds minder energie heeft, kan Anke minder afspraken maken en voelt zij zich eenzamer worden. “Dan ben ik veel alleen thuis. Maar ik voel me vooral eenzaam omdat het -ook in de ontmoeting met de ander- steeds moeilijker is om verbinding te leggen tussen mijn realiteit en die van de wereld.” Klik hier om het volledige verhaal van Anke te lezen.